VAN Vilayetinin Karçekan ve Gevaş gibi kırsal bölgelerinde yaşayan Ermeniler Aralık ayında isyan ettiler. Doğu Anadolu’nun baştanbaşa her tarafında jandarmalar Ermeni köylüleri ile örgütlenmiş çetelerinin saldırısına uğradılar, telgraf hatları kesildi ve Müslüman köylülere dehşet saçıldı.
RUSLAR
İlk Ermeni saldırılarını Rus makamlarının örgütlediğine dair hiçbir belgesel kanıt yoktur. Rusların böyle bir girişimde bulunmalarına gerek de yoktu. Ermenilerin kendiliklerinden Osmanlı topraklarında asayişi tehdit edeceklerine yeterince güvenilebilirdi. Ancak Ruslar işgal ettikleri bölgelerdeki Müslümanların silahlarını toplayıp onları yerli Ermenilere dağıtmak dâhil, Ermenilerin ayaklanmasını kolaylaştırmak için ellerinden gelen her şeyi yaptılar. Ermenilerin Osmanlı’ya karşı ayaklanmasından en çok yararlanacak olanlar Ruslardı. Ermeni örgütlerinin ve silahlanan Ermeni yerlilerin eylemleri sayesinde, Rusların Anadolu’ya ve Kafkasya’ya asker göndermesine gerek kalmadı; böylece Rus askerlerini Batı cephesindeki savaş meydanına sevk etmek fırsatını buldular. Anadolu’daki Ermeni örgütleri Ruslara normal askerî hareketleri açısından en büyük yararlığı, Osmanlı cephesinin arkasında, telgraf tellerini kesip diğer “komando” hücumlarını gerçekleştirerek sağladılar. Ayrıca Rus ordularına 1916 saldırıları sırasında, öncü kuvvet olarak da hizmet sundular. Fakat Ermenilerin Osmanlı askerlerini cepheden uzakta tutmaları, Ruslar için çok daha değerli bir hizmet oldu. Bu da, bilhassa Van, Zeytun ve Musa Dağı bölgelerindeki ciddi ayaklanmaların binlerce Osmanlı askerini cephe gerisinde oyalamasıyla mümkün oldu.
Doğu Anadolu’da isyan hâli devam ettiği sürece, halkı tehlikeden korumak için Osmanlılar birçok askerlerini cephenin çok gerisinde görevlendirmek zorunda kalıyorlardı. Bu şekilde, Osmanlı askerleri Ruslara karşı cephede çarpışmaktan alıkonuyordu. Böylece Ruslar, hem Ermeni savaşçıların kendi taraflarına yarayışlı biçimde çarpışması hem de Osmanlı askerlerinin cepheden uzakta tutulması şeklinde iki tane çok önemli kazanım elde ettiler.
OSMANLI’NIN TEPKİSİ
Ermeni ayaklanmasına Osmanlıların tepkisi, gerilla savaşıyla karşı karşıya kaldığında diğer devletlerin 20. yüzyılda vereceği kararın hemen aynısı oldu; gerillaları yöredeki desteğinden yoksun bırakmak için yerel destekçilerini uzaklaştırma gayretine düştüler.
