Reformcu Türkçü bir aydın

Reformcu Türkçü bir aydın
Özbek Türkleri aydınlarından Münevver Kari, Türkistan’da 1930’lu yıllarına kadar yetişen milliyetçi aydınların fikir ve ülkü kaynağı oldu.

1913’ten başlayarak bağımsız bir devlet kurma düşüncesiyle önce Şura-yı İslam teşkilâtını kuran Münevver Kari, daha sonra Türkistan Merkezi Şurası teşkilatında sorumlu görevler üstlendi. Münevver Kari’nin arkadaşları ve dostlarının hemen hepsi Orta Asya’daki reform hareketine katılmışlardı

Münevver Kari Abduraşithan, 1878 yılında Taşkent’te doğdu. Buhara’da medresede okudu. Eski medrese eğitim sisteminin faydasız olduğunu gördü. Yeni yöntemdeki öğretime özgü yayınları izledi. İsmail Gaspıralı, Mithat Paşa, Namık Kemal ve Ziya Paşaların yazıları ve fikirleri Türkistan’da o zamanın aydınlarınca biliniyordu. Buhara’ya medrese eğitimi görmeye gitmeden önce, Taşkent’teki Yunus Han medresesine devam etti. 1901’de Taşkent’e döndü ve yeni usulde ders veren bir okul açtı. Açtığı bu okul Türkistan’daki en iyi organize olmuş ve en önemli usul-i cedid okulu haline geldi. Kari, ayrıca pek çok kitap yazdı, kitap yayıncılığı ve ticareti yaptı, en az iki gazetenin yayınlanmasında ön ayak oldu ve 1914’ten sonra da tiyatroyla ilgilendi. Kari, şehirdeki ceditçilik hareketine ufuk açan bir hareketin ve münazara çemberinin merkezindeydi. Münevver Kari’nin arkadaşları ve dostlarının hemen hepsi Orta Asya’daki reform hareketine katılmışlardı. 

Fikir ve ülkü kaynağı oldu
Münevver Kari, Türkistan’da 1930’lu yıllarına kadar yetişen milliyetçi aydınların fikir ve ülkü kaynağı olmuştur. Münevver Kari’nin usul-i cedit okulu 1901 haziran ayında Taşkent’te açıldı. O, okulunun kısa zamanda faydalı bilgiler verebildiğini göstermek için, bitirme sınavlarını, öğrenci vekilleri ve birçok muhalif din adamları huzurunda yapardı. Kari’nin okulu aynı zamanda yeniden açılacak başka okullar için örnek oldu. Münevver Kari, daha sonra 4 sınıflı ilkokuluna 2 sınıflı ortaokulu ekledi. Bu okul numune mektebi adını aldı. Ortaokul sınıfları için Kazan’da yayınlanmış ve hatta Türkiye’den gizlice getirilmiş kitaplar okutuldu. Açılan okulları desteklemek ve yoksul öğrencilere yardım etmek amacıyla, Cemiyet-i Hayriye dernekleri kuruldu. Türkistan’da 1905’e kadar gazete çıkarmak yasaktı. Yalnız, genel valiliğin emirname ve tebliğlerini yayınlayan ve Türkistanlıları birbirine düşüren Türkistan Vilayeti gazetesi vardı. Münevver Kari önce Hürşid gazetesini, 1917 Bolşevik İhtilâli’nden sonra ise Necat gazetesini çıkardı. Daha sonradan çıkarılan Kengeş gazetesi kısa müddet Ahmet Zeki Velidi Togan ve daha sonra Münevver Kari tarafından idare edildi. 

Bağımsız devlet için...
Münevver Kari 1913’ten başlayarak bağımsız bir devlet kurma düşüncesiyle önce Şura-yı İslam teşkilâtını kurdu, sonra ise Türkistan Merkezi Şurası teşkilatında sorumlu görevler üstlendi. 1917 yılının sonlarına doğru Münevver Kari ile Mahmud Hoca Behbudi etrafına toplanan milliyetçiler bağımsızlığı amaçlayan gizli bir teşkilat kurdular. Kazak Türkleri de 1917 Bolşevik İhtilâli’nden sonra Alaş Orda adıyla bir milliyetçi parti kurdular. Bu teşkilatlar kendi aralarında ve Türkistan dışındaki Türklerin milli teşkilatları ile ilişkide bulundular. Münevver Kari, 23 Mayıs 1931 tarihinde Sovyetler Birliği, İçişleri Halk Komiserliği (NKVD) kararı ile Moskova’da kurşuna dizildi ve Vagankovskoye kabristanına defnedildi. 16 Ocak 1989 tarihinde SSCB Yüksek Sovyeti Prezidyumu’nun kararı ile itibarı iade edildi.