Âşıkların gönüllerini bir güzele kaptırma düşüncesi yalnız gençliklerinde değildir.

                               Bir yanık âşığım gel hoca sanma / Gönlümüz alçaktır hiç yüce sanma

                               Adımı duyup da pek koca sanma / Daha gönlüm çıralıca güzeller

                                                                                                                                                             Ruhsatî

deyişinde olduğu gibi gönlü genç âşık, kendini de genç hisseder. Bir kız bana emmi dedi neyleyim diyen Karacaoğlan gibi yaşlılığını vurgulayanlardan yakınır.

                Sevgilisinin gözleri, saçları, endamı âşığın başına bela getirir. Her türlü sıkıntıya rağmen âşık gönlünü düşündüğü güzelin sevdasından bir türlü vaz geçmez.

                                Adı sanı duyulmadık illere / Gitmeyince gönül yardan ayrılmaz

                                                                                                                                             Karacaoğlan

                               Gönül bir güzeli sevmiş ayrılmaz / Dolanır peşinde çoban misali

                                                                                                                                              Âşık Veli

                               Ölsem kabristana girsem / Ayrılamaz gönül senden

                                                                                                                             Âşık Kâmilî

                               Büsbütün verseler dünya malını / Suzi''nin gönlü yardan ayrılmaz  

 Suzî

biçimindeki duygularını dile döker.

                Âşık kişi hassas olur. Onun gönlü de çabuk kırılır. Gönül kırmayı da gönlünün kırılmasını da hazmedemez. Gönlü kırılınca ve kırılan gönlü görünce vurur sazının teline:

                               Gönül kıran katil olur dediler / Ya niçin yıktınız gönül binamı

                                                                                                                                                Hilalî Baba

                               Bir tek gönül yıktı ise / Belasını bulur gider

                                                                                                              Âşık Yoksul Derviş

                               Gönül Çalabın tahtı / Çalab gönüle baktı

                               İki cihan bedbahtı / Kim gönül yıkar ise

                                                                                                              Yunus Emre

                               Sana bir hata mı ettim küsecek / Biz eşkıya mıyız gönül yıkacak

                                                                                                                             Âşık Yoksul Derviş

                               Dinle sana bir nasiihat edeyim / Hatırdan gönülden geçici olma

                                                                                                                                             Karacaoğlan

                               Gönüller yıkarak sakın intizar / Çok alan çok çeker çok alma derim

                                                                                                                                                  Âşık İsmetî                  

gönlü kırılan âşık sitemli sözlerden hiç geri kalmaz. Gönüle:

                               Evvel sen de yücelerden uçardın / Şimdi enginlere indin mi gönül

                                                                                                                                             Karacaoğlan

                               Ah neyleyim gönül senin elinden / Her zaman ağlarım gülemem gayrı

                                                                                                                                                 Âşık Ferrahî

                               Gönlümde açılan en son çiçektin / Rüzgâra kapılıp gitmeyecektin

                                                                                                                                             Aydemir Aydoğan

diye söyleşir.

                Bazen âşık gönül verip yıllarca kahrını çektiği güzelin sevdasından kurtulmak ister. Ya güzelin nazı çekilmez olmuş ya da güzel âşığı terk etmiştir. 

Âşık da uslanmaz gönlüne bu sevdadan kurtulması için seslenir.

                               Bak sevdiğin bile senden vaz geçti / Gönül sen de kurtul gel bu sevdadan

                                                                                                                                                 Âşık Halil Karabulut

biçimindeki deyişlerle gönlüne bu sevdadan vaz geçmesi için sanki yalvarır.  Kimi zaman da gönüle artık uslanması, sevgili peşinden koşmaması için:

                               Gördüğün dilberin düşme peşine / Her dilbere meyil verilmez gönül

                                                                                                                                                             Zuhurî

biçiminde öğüt verir.

                Âşıkların dilinde ve telinde gönül sadece sevgililerin sevgileri için çırpındığı yer değildir. Yunus gibi, Pir Sultan Abdal gibi, Kaygusuz Abdal gibi nicelerinin gönlü Tanrı sevgisi ile doludur. Yunus Emre''ye göre gönül Tanrı kitabıdır.

                               Alimler kitap düzer / Karayı akı yazar

                               Gönüllerde yazılır / Bu kitabın sûresi

                                                                                              Yunus Emre

deyişinde bu durum dile getirilir. Risaletü''n Nushiye''de belirtildiği gibi Tanrı''ya giden yol gönül içinden geçer. Kişide Tanrı''nın mekânı gönüldür. 

Hoşgörüyle seslenir Yunus:

                               Ben gelmedim dava için / Benim işim sevi için

            Gönüller dost evi için / Gönüller yapmağa geldim  

                                      Yunus Emre

der, Kaygusuz Abdal da:

                               Zira Sultan''ın evidir bu gönül / İşid oldur ki gönül bula kabul 

                                     Kaygusuz Abdal

gibi söyleyişleri bunun en güzel ifadesidir.

                Gönül Tanrı sevgisiyle dolu âşıkların başında gelen Yunus Emre''de:       

Aldım kadeh içdüm şarab / Artık gönlüm ölmez benim  

Yunus Emre

biçiminde de dile getirilmiştir.

                Hoşgörü içinde gönül pasını silenler, Tanrı''nın öz kulları, bir anlamda ermişlerdir.  Kin tutan dinsiz sayılır.

                               Giderdim gönlümden kini / Kin tutanın yoktur dini

                               Ey yârenler ben bu sözü / Uludan işittim ahi      

Yunus Emre

Yunus Emre''nin dediği gibi hoşgörü içinde kinden arınmak gerekir.

                Yunus Emre şeriat, tarikat, marifet, hakikati anlatmak için can, gönül ve aşk arasındaki bağlantıyı dile getirir. İlk kapı şeriattir. Ondan sonra  can yoldaşı dediği tarikat gelir. Marifet gönül evidir. Aşk da onun içindeki hakikattir. Yunus Emre bir şiirinde:

                               Gönül oturur tahta / Hükmeder kaftan kafa

                               Nefis durmuş ırakta/ Meyl-i işret içinde

                               *

                               Evvel kapı şeriat / Geçse ondan hakikat

                               Gönül evi marifet / Aşk hakikat içinde

                               *

                               Şeriat şirin olur

                               İşi de ne hoş olur

                               Ne kim dilerse kılur

                               Ol şeriat içinde

                                               Tarikat can yoldaşı

                                               Can ile olur işi

                                               Tarikate giren kişi

                                               Dün gün ibret içinde

                               Marifet gönül ile

                               Dün ü gün zâr ile

                               Söylersem gelmez dile

                               Sırr-ı sıfat içinde

                                               Hakikat aşktır ayan

                                               Görsün ol şebih beyan

                                               Hakikat donunu giyen

                                               Ağır hil''at içinde              

                        Yunus Emre

diyerek marifetin gönül gözünü açtığını belirtir. Gönül gözü tasavvufa göre mutlak varlığı görendir. 

Âşıklarda gönül kavramı büyük bir hoşgörü içinde en çarpıcı örneklerle söylene gelmiş, yüzyıllardır uzanan bu bitimsiz âşıklar zincirinde, halka genişleyip gönül zenginliği dile ve tele dökülmüştür.