Azerbaycan'da 101 yıl önce 28 Mayıs 1918'de, Mehmet Emin Resulzade (Bakü 1884-Ankara 1955) önderliğinde, Azerbaycan Halk Cumhuriyeti'ni ilan etti. Ne yazık ki, diğer Türk cumhuriyetleri gibi, Azerbaycan Cumhuriyeti'nin yaşamasına Rus Bolşevikler izin vermedi. Lenin'in askerleri saldırıya başlayınca Nuri Paşa komutasında, Kafkas İslâm Ordusu imdada yetişti. Ancak, Mondros Mütarekesi'nden sonra geri çekilmek zorunda kaldı. Kızıl Ordu karşısında fazla direnç gösterilemedi. 23 aylık cumhuriyet safhası 1920'de, 1990'lı yıllara gelene kadar kapandı. Kısa süren istiklal süresinde büyük işler de yapıldı. Millî ordu kuruldu, anayasanın hazırlandı, resmî dil Türkçeydi ve millî bayrağı vardı. Bu zorlu günlerde Avrupa'ya okumaları için 100 öğrenci gönderildi.

(20. Yüzyılın son çeyreğinde komünizm çökmeye başladığında, Sovyet ülkeleri bir bir ayrılırken, Ruslar, Azerbaycan Türklerinin bağımsızlığına hiçbir surette izin vermek istemediler. 19-20 Ocak 1990'da halka saldırdılar, büyük katliam yaptılar. Sonunda, Azerbaycan Türkleri 30 Ağustos 1991'de, bağımsızlıklarını ilân ettiler ama bu defa Ruslar ve Batı ülkeleri Ermeni militanları üzerlerine gönderdiler. Azerbaycan'ın yüzde 20 toprağı hâlâ işgal altındadır.)

Burada bir Turan ordusu olan Kafkas İslâm Ordusu'nun komutanı Nuri Paşa'ya dair yazılmış bir kitaptan bahsedeceğim. Uzun bir ismi var: "Afrika Gruplar Komutanı- Kafkas İslâm Ordusu Komutanı- Sütlüce Fabrikasının Sahibi Nuri Paşa (Killigil) (Enver Paşa'nın Kardeşi)" (Ötüken Neşriyat, 2. bs., 557 s.)

Kitabın yazarı Dr. Nejdet Karaköse. Nuri Paşa, N. Karaköse'nin doktora konusu idi. Sonra tez genişletilerek yayınladı. İkinci baskıda yeni ilaveler ve düzeltmeler yapıldı. Nuri Paşa ve dönemi için çok önemli bir kaynak.

Nejdet Karaköse, Birinci Dünya Savaşı ve İstiklal Savaşı'na katılan İstiklal madalyası sahibi dedesi Şaban Candaş'a ithaf ettiği kitabın "Ön Söz"ünde şunları kaydeder:

"Nuri Paşa (Killigil) Enver Paşa'nın kardeşidir. Son rütbesi Kaymakam (Yarbay) olmasına rağmen ölünceye kadar 'Nuri Paşa' olarak anılmış (Azerbaycan'da Nuru Paşa olarak söylenmektedir)... Yakın tarihimizin önemli şahsiyetlerinden birisi olmasına rağmen maalesef gerektiği kadar bilinmemektedir… Nuri Paşa'nın siyasi kişiliğinin en önemli özelliği ateşli bir Türkçü olma­sıdır. Fakat Nuri Paşa asla ırkçı olmamıştır. / Nuri Paşa'nın silah sanayicisi kişiliği ile ilgili en önemli özelliği; Cumhuri­yet'in ilk yıllarında Zeytinburnu ve Sütlüce'de kurduğu demir eşya, silah ve mühimmat fabrikaları ile onun büyük bir girişimci olmasıdır. Bunun yanın­da Nuri Paşa, araştırıcı, çalışkan ve mücadeleci karakteriyle işinde başarılı bir özel sektör yöneticisi olarak görülmektedir."

Biz Nuri Paşa'yı okurken, aynı zamanda, Enver Paşa'nın bazı hususiyetlerini, Doğu politikasını, Trablusgarp Savaşı'nı, Birinci Dünya Savaşı'nın en çetin yıllarını, bugüne de örnek olması gereken Kafkas İslâm Ordusu'nun kuruluş safhasını, Azerbaycan'da yürütülen millî mücadeleyi, Türkiye'de millî silah sanayi hamlesini ve bu sanayinin nasıl patlatılarak yok edildiği  (Nuri Killigil de bu patlamada hayatını kaybediyor) öğreniyoruz.

Kitapta çok gerekli gördüğüm, geniş bir "Kaynakça" ve "Dizin" yanında, belgeler ve fotoğraflar yer almaktadır.

Okumak lâzım.