İtilaf Devletleri, donanmalarını, 30 Ekim 1918''de imzalanan Mondros Mütarekesi Anlaşması''nın ardından, 13 Kasım 1918''de, Haydarpaşa önlerine demirlediler. 16 Mart 1920''de işgallerini tamamladılar. Mondros''ta imza atanlardan biri Hüseyin Rauf (Orbay)''dı. O zaman Osmanlı Devleti''nin Bahriye Bakanı o idi. Hüseyin Rauf Bey aynı zamanda Millî Mücadele''yi fiilen başlatan Amasya Tamîmi''ne de imza atmıştı. Sonra Heyet-i Temsiliye adına Meclis-i Mebusan''a girdi, İstanbul''a geri döndü. İstanbul''un işgalinin ardından yakalanıp Malta''ya sürüldü. Yakalanmadan kısa sıra önce Dolmabahçe Sarayı''nda Vahîdeddin''le görüşüyor. Vahîdeddin, pencere önünde Boğaz''da sıralı işgalci düşman gemilerini göstererek "Ne yapabiliriz ki..." diyor. Basiret... Vahîdeddin''de var mı?!

İstanbul''u, nihayetinde, 6 Kasım 1923''te, Millî Mücadele güçleri teslim alıyor.

İstanbul''da işgalde neler yaşandı? Peyderpey hatıralarda anlatıldığı gibi, dönemle ilgili tezler de yapılmıştır.

Elimdeki kitap "İstanbul''un İşgal Yılları". İ. Hakkı Sunata''nın kaleminden. (İş Bankası Kültür Yayınları, 8. bs., 188 s.) İ. Hakkı Sunata''nın hatıraları, o sıra tuttuğu günlükleri. Sonradan hatırlananlar yetersiz kalır. Hatıralarda asıl bilgi günlüklerdeki ayrıntılardadır.

İ. Hakkı Sunata, Osmanlı''nın son dönemine ayna tutuyor, diyebiliriz. Aynı yayınevinden çıkan iki hatıratı daha var: "İstibdattan Meşrutiyete, Çocukluktan Gençliğe" (416 s.), Gelibolu''dan Kafkaslara (609 s.)

İ. Hakkı Sunata (1892-1988) İstanbul''da doğmuş. İstanbul Darülfünu Hukuk Fakültesi ikinci sınıfındayken, Birinci Dünya Savaşı başlayınca askere alınıyor. Mondros Mütarekesi ile terhis edildikten sonra İstanbul''a dönüyor. Yarım kalan hukuk tahsilini tamamlıyor. Millî Mücadele''nin bitişinden sonra Turgutlu''da savcı olarak işe başlıyor. 1958''de Tekirdağ ağır ceza reisliğinden emekli oluyor.

Hatıraların iki ana başlığı var:

1-Mütareke İstanbulu: Cepheden Eve Dönüş / Darülfünun''da Kâtipliğim / İzmir''in İşgali Haberi / İşgalcilere Karşı Sahtekârlık / İngiliz Tarzı: Olay Çıkar, İşgal Et.

2-Türkiye Cumhuriyeti''ne Doğru: Mustafa Kemal İstanbul''u Tanımıyor / Darülfünun''daki Hintli Askerler / Sevres''e Doğru / Ermenistan''la Harp ve Anlaşma / Londra Konferansı''na Doğru / İkinci İnönü Savaşı / Sakarya Meydan Muharebesi / Büyük Taarruz ve Mütareke / Osmanlı Devleti''nin Çöküşü ve Lozan.

Geçen 6 Ekim''de, İstanbul''un teslim alınışı kutlandı. Elbette, Mütareke''de neler yaşandığını merak edersiniz. (Ara not: İstanbul işgaldeyken, İstanbul''da Ankara''yı destekleyen yayın da yapılıyor. Yayınlardan biri Yahya Kemal''in öncülüğünde çıkan, Mustafa Nihat Özon''un yazı işleri müdürlüğünü yürüttüğü Dergâh dergisi. 42 sayı. Millî Mücadele bitiyor, dergi vazifesini yapmış oluyor ve kapanıyor. 42 sayıyı da yeni harflere aktardığımızı biliyorsunuz. üç cilt. TTK yayınladı.)

Hatıralarda her sayfa ayrı bir kıymet. Birkaç satır aktaracağım:

"Gelişimden bir ay kadar sonra bizim Karabet salına salına sı­nıfa girdi. Birbirimizi bulmaktan sevinç duyduk. Babasını, anasını sordum. ''Ne yazık ki onları Deyrizor''a sürerken yol­da öldürmüşler. Kardeşim Parseh de bu yolda gitmiş,'' dedi. Karabet''e, ''Asıl senin gitmen lazımdı. Senin uğruna o zavallı günahsızlar gitmiş'' diyecektim, diyemedim. Zavallı adam oğ­lunun Taşnak komitesine girmesiyle kendisinin başına ne bela getireceğini sezip, oğlunu bundan vazgeçirmeye uğraşmam için rica etmişti. Karabet''in kendisi asker olarak kurtuldu. Onun yerine babası ile anası ve kardeşi ölüme gitmiş." (s. 16-17)

Bu birkaç satır 1915 Ermeni Tehciri''nde, asıl neyin rolü olduğunu ortaya koyuyor. 

Okumak lâzım.